پنهان کردن اسرارِ مردم، مدارا با آن‌ها و صبر بر سختی‌ها و دشواری‌ها، سه ویژگی کلیدی و لازم یک مؤمن است. ۴۰ چهارشنبه را میهمان کلمات گهربار و حیات‌بخش حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع) هستیم و همراه خوانندگان، شرح یک حدیث رضوی را در گفت‌وگو با استادان حوزه و دانشگاه بررسی خواهیم کرد.

شرح حدیث این هفته را در محضر استاد و پژوهشگر ارجمند حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدعلی قاسمی هستیم تا از جام معرفت کلمات رضوی، جان تشنه خویش را سیراب کنیم.

در احادیث رضوی داریم تا سه ویژگی در مؤمن نباشد، مؤمن نیست. یکی خصلتی از پروردگار، یکی خصلتی از پیامبر(ص) و دیگری خصلتی از ولی خدا. درباره این روایت ارزشمند توضیحی بفرمایید.

مرحوم ابن‌شعبه حرّانی در کتاب شریف تحف العقول، روایت شریفی از امام رضا(ع) نقل می‌کند به این عبارت که: «لایکونُ المؤمنُ مؤمنا حتّی تکونَ فیه ثلاثُ خِصالٍ: سُنّهٌ مِن ربِّهِ ، و سُنّهٌ مِن نبیِّهِ(ص)، و سنّهٌ مِن ولیِّهِ(ع)؛ فأمّا السُّنَّهٌ مِن ربّهِ فکِتْمانُ السِّرِّ، وأمّا السُّنَّهُ مِن نبیِّه(ص) فمُداراهُ النّاسِ، وأمّا السُّنَّهُ مِن ولیِّهِ(ع) فالصَّبرُ فی البَأْساءِ والضَّرّاءِ؛ در این حدیث شریف و ارزشمند، امام رئوف و مهربان ما امام رضا(ع)، به معرفی مؤمن و ویژگی‌های او می‌پردازد و می‌فرماید: فردی مؤمن خواهد بود که دارای سه ویژگی باشد؛ نخستین ویژگی مؤمن که از سنت و روش پروردگار متعالش برگرفته است، نهفتن و پنهان کردن راز است. دومین خصلت که برگرفته از ویژگی‌های رسول اکرم(ص) است، ملایمت و مدارا کردن با مردم است و سومین صفت که برگرفته از صفات ولی و امام(ع) خواهد بود، صبر کردن در سختی‌ها و دشواری‌هاست.

منظور از بازگو نکردن اسرار در این روایت چیست؟

کتمان و بازگو نکردن اسرار در این حدیث شریف دارای معنای جامعی است و هم اسرار الهی و عرفانی و بلکه اسرار دینی را شامل می‌شود که نباید برای همه افراد به طور مساوی و بدون نظر به شخصیت آن‌ها بازگو کرد؛ چرا که ظرفیت انسان‌ها مختلف است و سرّ و راز دیگران را نباید افشا کرد.

امیرالمؤمنین علی(ع) نیز در این زمینه می‌فرماید: «هر کس سرّی را که به او سپرده شده فاش کند، خیانت کرده است»، یا می‌فرماید: «کسی که پرده از روی اسرار برادر مسلمانش بردارد، خداوند عیوب پنهان او را برملا می‌کند». پیامبر گرامی خدا(ص) نیز به جناب ابوذر می‌فرماید: «جلسات خصوصی امانت و افشای سرّ برادر مؤمن خیانت است؛ از آن بپرهیز». کتمان سرّ آثار و دلایل قابل ملاحظه‌ای دارد مانند: عدم توانایی طرف مقابل بر تحمل آن سرّ مانند داستان خضر(ع) و موسی(ع) که در سوره کهف آمده است. علاوه بر آن گاهی افشای سرّ، سبب سوءاستفاده دشمن می‌شود. همچنین گاهی بازگو کردن اسرار موجب برانگیختن حسادت می‌شود. گاهی کتمان سر سبب حفظ آبروی افراد می‌شود و... از این روی امام(ع) می‌فرماید: «هر کس سرّ خود را بپوشاند، اختیارش به دست خود او است». پس معلوم می‌شود «کتمان سرّ» دارای چه فلسفه و فایده‌های گوناگون و مثبتی است.

اینکه امام رضا(ع) دستور می‌دهد باید با مردم مدارا کرد، از چه اهمیتی در اسلام برخوردار است؟

مدارا کردن با مردم نیز از برترین صفات مؤمنان و از ویژگی‌های رسولان به خصوص رسول گرامی اسلام است. رسول خدا(ص) با مردم به نرمی و ملایمت برخورد می‌کرد. در امور سلیقه‌ای و شخصی سخت نمی‌گرفت به عبارتی با مردم راه می‌آمد و می‌فرمود: «اُمِرتُ بِمُداراهِ النّاسِ کَما اُمِرتُ بِتَبلیغِ الرِّسالَهِ؛ همان گونه که به تبلیغ رسالت مأموریت یافته‌ام، به مدارا با مردم فرمان دارم» (تحف‌العقول، ص ۴۸) و همین نرم‌خویی پیامبر عظیم الشأن(ص)، موجب جذب مردم به دین الهی شد. (سوره آل عمران، آیه ۱۵۹) در روایت‌ها داریم که فرمودند: «مداراه الناس نصف العقل» یعنی عقل که حجت خدا بر انسان است، نصفش در مدارا با مردم خلاصه می‌شود چه در جنبه فردی و چه اجتماعی و حکومت‌داری. البته مدارا به معنای سازش در برابر دشمنی و یا کوتاه آمدن در دستورهای الهی و فرمان‌های خدا نیست، بلکه در مواردی می‌توان مدارا و لطافت داشت که مرتبط با سلیقه و اخلاقیات شخصی باشد.

آیا منظور از صبر در این روایت، صبر بر بیماری‌ها و مشکلات فردی است؟

سومین ویژگی که امام رضا(ع) در این حدیث شریف به آن اشاره می‌کنند، صبر در برابر سختی‌هاست. همه انبیا و ائمه(ع) دارای این ویژگی اخلاقی مهم بودند و مؤمن نیز باید بدان متصف شود تا عنوان مؤمن واقعی بر او صدق کند.

صبر در روایت فقط به معنای سختی بر بیماری‌ها و دشواری‌های فردی نیست، بلکه معنای این فقره از روایت این است که امامان(ع) در برابر مصیبت‌ها، سختی‌های اجرا و گسترش احکام الهی و دشواری‌های هدایت مردم به راه مستقیم صبور بودند و از پیروان خویش نیز می‌خواهند در سه موضوع مهم صبر و بردباری کنند: «صبر در مصیبت‌ها»، «صبر در برابر معاصی» و «صبر در اطاعت». شخص اگر می‌خواهد مؤمن باشد، باید در مصیبت‌های جانی و مالی، جزع و فزع نکند و ایمان خود را متزلزل نسازد. در مرحله بعد باید در برابر معاصی و گناهان صبر کند و خود را کنترل کند و بداند خداوند وعده فرموده است اگر در این راه، مجاهده و صبر پیشه کند، خدا او را به بهترین راه هدایت خواهد کرد: «والذین جاهدوا فینا لنهدینّهم سبلنا» و در مرحله سوم صبر، باید در اطاعت الهی و دشواری‌های آن صبر کند یعنی خود را تسلیم محض اوامر و دستورات خدا کند گر چه فلسفه و حکمت دستورات را نفهمد. «الاسلام هو التسلیم» بنده مؤمن باید تسلیم محض خدا باشد و سختی‌های اطاعت و عبادت را هر چند بسیار دشوار است تحمل کند.
 

پیام این حدیث به شیعیان چیست؟

همان طور که عرض شد این روایت شریف چند پیام دارد؛ نخست اینکه مؤمن باید از سه الگو در برنامه و سبک زندگی خود استفاده کند: صفات خداوندی، ویژگی‌های اخلاقی پیامبر(ص) و اخلاق اهل بیت(ع). پیام دوم اینکه در کسب فضائل اخلاقی باید اولویت‌بندی کند و اول خود را به بهترین آن‌ها مزین کند که در این روایت، اولویت‌های الگوبرداری برای بهترین شیوه زندگی با توجه به الگوهایی که ذکر شد برای مردم معرفی شده است. پیام سوم اینکه از سه ویژگی ذکر شده، تقریباً دو ویژگی جنبه اجتماعی دارد؛ یکی کتمان اسرار مردم و دیگری مدارا با آن‌ها که نشان می‌دهد جنبه و بُعد اجتماعی انسان باید قوی‌تر از جنبه فردی او باشد. پیام چهارم اینکه شخص اگر هر کدام از این سه ویژگی را نداشته باشد، سبب نقصان در ایمان او است پس بر همه لازم است که خود را به این سه صفت مهم، پایه‌ای و بنیادین بیارایند.